Praktyczny przewodnik po odsetkach, czyli co powinniśmy o nich wiedzieć (?)

Ścisłe rozróżnienie odsetek ustawowych i maksymalnych „każdego rodzaju”
Zmiany wprowadziły ścisłe rozróżnienie odsetek każdego rodzaju (co wyjaśniamy poniżej) na odsetki ustawowe oraz odsetki maksymalne. Co powinniśmy zatem rozumieć pod pojęciami „odsetek ustawowych” oraz „odsetek maksymalnych”?

•Odsetki ustawowe określić można jako „ramową”, należną „z mocy prawa” wysokość odsetek, mającą zastosowanie wtedy, gdy inna wartość nie została określona przez strony danej czynności, np. umowy.
•Odsetki maksymalne stanowią natomiast sztywno określoną przez ustawodawcę górną, dopuszczalną wysokość odsetek danego rodzaju. Tym samym, jeśli strony czynności, np. umowy, ustalą wyższą wysokość odsetek niż odsetki maksymalne, wierzycielowi i tak należne będą „jedynie” odsetki w maksymalnej wysokości.

Mając na uwadze powyższe, ważną w szczególności dla dłużników informacją jest istnienie uregulowań wprowadzających ograniczenia wysokość odsetek. W umowach np. pożyczkowych, często spotykamy się bowiem z niedozwoloną praktyką określania odsetek w wysokości wyższej niż wysokość odsetek maksymalnych. W tym przypadku, jak zostało wspomniane, prawo staje „w obronie” dłużników, faktycznie „zmniejszając” wysokość należnych od nich odsetek do sztywno określonego limitu odsetek maksymalnych.

Należy pamiętać jednak, że niektóre podmioty np. udzielające pożyczek (w tym tzw. „chwilówek”) stosują dodatkowe, inne niż odsetki opłaty (np. prowizje), obchodząc w ten sposób ograniczenia dotyczące zakazu pobierania odsetek powyżej maksymalnej wysokości (!). Należy zachować więc szczególną czujność zawierając tego rodzaju umowę. Antidotum na te praktyki mają okazać się nowe regulacje „antylichwiarskie”, które obowiązywać zaczną od dnia 11 marca bieżącego roku, i o których praktycznym wymiarze będziemy Państwa oczywiście informować. 

Rodzaje odsetek

Odsetki kapitałowe?
Regulacje dotyczące odsetek kapitałowych określone zostały zasadniczo na gruncie Kodeksu cywilnego – art. 359 Kc. Najprościej rzecz ujmując, odsetki kapitałowe stanowią zasadniczo zapłatę za korzystanie z czyjegoś kapitału. Przykładowo, kapitału banku w przypadku, gdy udziela nam pożyczki „ratalnej” lub gotówkowej.

Odsetki kapitałowe należne są jedynie wówczas, gdy ich zapłata zostanie ustalona przez strony (rzadziej także, gdy wynika to z ustawy, orzeczenia sądu lub decyzji właściwego organu). Tym samym, w większości przypadków, jeśli strony nie przewidzą, iż należą się odsetki kapitałowe, to nie będą one należne. Natomiast, jeśli strony określą obowiązek zapłaty takich odsetek, zaś nie określą ich wysokości należne będą odsetki w ustawowej wysokości. Od dnia 1 stycznia bieżącego roku odsetki ustawowe (kapitałowe) w obrocie są równe sumie stopy referencyjnej i trzech i pół punktów procentowych, tj. obecnie 5% (w skali roku). Pamiętać należy, iż maksymalna wysokość tych nie może przekroczyć dwukrotność odsetek ustawowych kapitałowych (odsetek maksymalnych kapitałowych), tj. obecnie 10% (w skali roku).

Odsetki za opóźnienie?
Odsetki za opóźnienie można uznać za swoistą sankcję za brak dokonania zapłaty w terminie. Ten rodzaj odsetek naliczany będzie przykładowo, gdy nie zapłacimy „na czas” rachunku telefonicznego. Odsetki za opóźnienie zasadniczo naliczane są od dnia następującego po dniu, w którym zapłata powinna nastąpić. Wyjaśnić należy, iż odsetki za opóźnienie w ustawowej wysokości będą należne zawsze, a więc nawet wówczas, gdy ich naliczanie nie zostało przewidziane w zawartej przez nas umowie. Jednocześnie w umowie określona może zostać wysokość odsetek - inna niż ustawowe, nigdy jednak nie wyższa niż wysokość odsetek maksymalnych.  
W przypadku odsetek za opóźnienie istotne jest także, czy stronami transakcji w ramach, której nastąpiło opóźnienie są osoby (podmioty) prowadzące własny „biznes” czy też nie.
Jeśli opóźniającym się z zapłatą nie jest przedsiębiorca, zastosowanie będą miały regulacje ogólne określone na gruncie Kodeksu cywilnego (art. 481 Kc). Tym samym, od czasu wejścia w życie nowych przepisów, odsetki ustawowe za opóźnienie są równe stopie referencyjnej i pięciu i pół punktów procentowych, tj. obecnie 7% (w skali roku), zaś odsetki maksymalne za opóźnienie wynoszą dwukrotność właściwych odsetek ustawowych, tj. obecnie 14% (w skali roku).

Jeśli jednak z zapłatą zalega przedsiębiorca (wobec innego przedsiębiorcy), do odsetek ustawowych zastosowanie w tym przypadku będą miały regulacje szczególne, określone na gruncie Ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych. W takim przypadku, przedsiębiorca zobowiązany będzie do zapłaty odsetek w wyższej wysokości niż „standardowe” odsetki za opóźnienie, bowiem odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych (art. 4 pkt 3 komentowanej ustawy) są równe stopie referencyjnej i 8 punktów procentowych, tj. obecnie 9,5%. Podkreślić należy, iż do odsetek za opóźnienie w transakcjach pomiędzy przedsiębiorcami zastosowanie będą miały opisane powyżej normy ogólne, określające wysokość maksymalnych odsetek za opóźnienie, tj. odsetki takie wynoszą obecnie 14% (w skali roku). W tym miejscu pragniemy zaznaczyć, iż poza obowiązkiem zapłaty wyższych odsetek przedsiębiorca zobligowany może zostać do zapłaty dodatkowych kosztów, o których pisaliśmy już Państwu uprzednio.

Czy wysokość odsetek może ulegać zmianom?

Ponieważ, jak wskazaliśmy powyżej, wysokość odsetek uzależniona jest obecnie od wysokości stopy referencyjnej, ich wysokość może ulegać zmianie. Stopa referencyjna to jedna ze stóp procentowych ustalanych przez Narodowy Bank Polski, która obecnie wynosi 1,5%. Tym samym, w przypadku podwyższenia lub obniżenia wysokości stopy referencyjnej, odpowiednio wysokość odsetek będzie rosnąć lub się zmniejszać. Praktycznie o aktualnej wysokość stopy referencyjnej najprościej dowiedzieć się z doniesień prasowych.

***
Podsumowując, mamy nadzieję, że zaprezentowane powyżej praktyczne informacje dotyczące odsetek, pomogą Państwu poruszać się w otaczającej nas sieci umów i przepisów. Jednocześnie mamy pełną świadomość różnego rodzaju „sztuczek” (także sygnalizowanych powyżej) powszechnie stosowanych w obrocie, w szczególności przez firmy pożyczkowe i „zawodowych windykatorów”. „Sztuczki” te często skutecznie uniemożliwiają samodzielne określenie swoich obowiązków i praw, nawet gdy posiadamy już podstawową wiedzę na ich temat. Jedynym i należy uznać najbardziej słusznym rozwiązaniem wówczas jest skorzystanie z pomocy doświadczonego prawnika, który na bazie swojej specjalistycznej wiedzy i zawodowych doświadczeń, pomoże Państwu rozwiązać problem, często nawet taki, który z Państwa perspektywy wydaje się być nierozwiązywalny.

Artur Zawolski, radca prawny, Partner
Sebastian Mikina - prawnik